Kao jedan od najčešćih primjera su psihičke smetnje koje prate hipo- i hipertireozu, dva najčešća poremećaja štitne žlijezde, koji imitiraju ozbiljne psihičke bolesti te su zabilježene već kod prvih opisa ovih poremećaja…

Što je štitnjača i čemu služi?

Štitnjača (glandula thyroidea) neparna je žlijezda s unutrašnjim izlučivanjem, leptirastog oblika, smještena na prednjem donjem dijelu vrata. Uloga zdrave štitnjače jest proizvodnja i lučenje hormona trijodtironina (T3) i tiroksina (T4) a pod regulacijom tireotropina, (TSH)  hormona hipofize i  tireotropin oslobađajućeg hormona (TRH) koji se uči iz hipotalamusa. Ovisno o količini i vrsti cirkulirajućih hormona štitnjače te o njihovim perifernim učincima odnosno manifestaciji u vidu simptoma, bolesti štitnjače dijelimo na hipotireozu i hiperitreozu. Hormoni štitnjače imaju važnu ulogu u regulaciji cjelokupnog metabolizma  i funkcioniranja organizma, stvaranje i reguliranju  topline tijela, povećavaju minutni volumen srca, potiču metaboliziranje lijekova i steroidnih hormona i hormona rasta te time postižu važnu ulogu u reprodukciji, održavanju normalne trudnoće, ukupnom rastu te kod djece i cjelokupnom razvoju. Sudjeluju u razvoju središnjeg živčanog sustava još u prenatalnoj dobi, ali i osiguravaju budnost, reakcije na podražaje, pamćenje i sposobnost učenja.

Psihičke smetnje i neuroendokrini sustav su u neraskidivoj vezi koja je vrlo složena i dirigirana nizom neurotransmitera i hormona koji u većini slučaja dvosmjerno utječu na os hipotalamus – hipofiza – endokrine žlijezde. Kao jedan od najčešćih primjera su upravo psihičke smetnje koje prate hipo- i hipertireozu, dva najčešća poremećaja štitne žlijezde, koji imitiraju anksiozne poremećaje ili depresiju, ozbiljne psihičke bolesti te su zabilježene već kod prvih opisa ovih poremećaja. Ujedno je njihova neraskidiva veza i važnost evidentna i kroz adjuvantno liječenje depresije tiroksinom, ali i razvojem hipotireoze kod dugotrajnog uzimanja nekih psihotropnih lijekova, konkretno litija u terapiji manično –depresivnog poremećaja.

Detekcija poremećaja štitne žlijezde otežana je činjenicom da su simptomi koji ih prate nespecifični, slični drugim poremećajima i bolestima, da svatko od nas svakodnevno osjeća određeni stupanj anksioznosti, napetosti; te da se ove smetnje a posebno u slučaju hipotireoze, razvijaju postepeno, neupadljivo tijekom dužeg vremena. Posljedica previda ovih poremećaja, međutim, može biti izrazito neugodna ali i ozbiljna, ali detaljan pregled pacijenta i podaci o simptomima i njihovom razvoju, te danas vrlo brzi i jednostavni laboratorijski testovi razine hormona štitnjače i protutijela na tkiva štitnjače daju brz i siguran uvid u funkciju štitnjače i prirodu primarnog poremećaja, te se efikasno mogu ublažiti i liječiti.

Podmukla hipotireoza i njeni simptomi

Hipotireoza je stanje smanjenog stvaranja hormona štitnjače, uzrokovano različitim mehanizmima. Najčešći uzrok hipotireoze jest kronična, autoimuna upala štitnjače – tzv. Hashimotov tiroiditis, pri čemu postepeno dolazi do propadanja tkiva štitnjače i posljedičnog gubitka njezine endokrine funkcije. Hipotireoza može biti i uzrokovana nekim vidom liječenja – zračenjem vrata, operativnim odstranjenjem tkiva štitnjače, primjenom radioaktivnog joda, uzimanjem određenih skupina lijekova, nedostatkom joda u prehrani, a može biti i posljedica poremećenog rada hipofize i hipotalamusa. U 95% slučajeva uzrok poremećaja leži u samoj štitnjači. Hipotireoza može biti i prolazna (u trudnoći, kao reakcija na liječenje hiperotireoze, nakon djelomičnog operativnog odstranjenja, uslijed akutnih upala štitnjače), a simptomi spontano prolaze kroz nekoliko tjedana.

Simptomi hipotireoze proizlaze iz usporenih metaboličkih procesa, s obzirom da se razvijaju postepeno, a po prirodi su općeniti, blagi i neodređeni  često prolaze nezapaženi i neprepoznati u ranim fazama bolesti i mogu se naći i u drugim poremećajima.

Glavni tjelesni simptomi hipotireoze su:

• kroničan umor, malaksalost
• bolovi u mišićima i zglobovima
• usporenost, pospanost, gubitak apetita,
• snižena tjelesna temperature, nepodnošenje hladnoće
• usporen rad srca, edemi potkoljenica, lica
• smanjeno znojenje – suha koža i ispucala kosa koja pojačano opada
• promuklost (uslijed otoka glasnica), česte grlobolje
• usporen / smanjen rast u djece, blaža mentalna retardacija

Psihičke smetnje koje se učestalo i u potpunosti manifestiraju i prepoznaju već kod prve posjete liječniku su:

• upadljivo usporavanje svih mentalnih procesa, pospanos
• progresivni gubitak inicijative i interesa za svakodnevne aktivnosti
• bezvoljnost, anksioznost, napetost, razdražljivost, promjene raspoloženje
• sniženo raspoloženje, pretjerana zabrinutost, ponekad do paranoidne razine
• psihotična dekompenzacija
• smetnje koncentracije i pamćenja
• mišljenje je često poremećeno, smeteno
• općenito intelektualno zakazivanje.

Kliničkom slikom uz tjelesnu simptomatiku dominira depresivna simptomatika, gubitak zadovoljstva, bezvoljnost sa kroničnim umorom i kroničnim bolovima, disfunkcionalnost, gubitak apetita, progresivno kognitivno zakazivanje a u iznimnim slučajevima sumanute ideje krivnje, propasti i beznađa te smetnje dosežu povremeno i psihotičnu razinu.

U ekstremnim slučajevima smetnje se mogu prezentirati  sindromom demencije sa dezorijentacijom, dezorganiziranim ponašanjem ali i mišljenjem, smetenošću, kognitivnim zakazivanjem, zaboravljivošću (u ovom slučaju pseudodemencije) ali ako traju predugo mogu dovesti i do ozbiljnih trajnih oštećenja mozga. 

Kako bolest ne bi napredovala, odnosno simptomi se sve više pogoršavali, potrebno je što prije započeti liječenje. Hipotireoza se vrlo efikasno liječi nadomjesnim hormonima štitnjače, najčešće sintetskim tiroksinom (T4). Liječenje se uvodi polako – doze se postupno prilagođavaju do djelotvornih, a liječenje je u pravilu doživotno. Psihijatrijsko liječenje je uglavnom ambulantno te se  po potrebi kod dijela bolesnika se vrlo racionalno uvodi psihijatrijska terapija /antidepresivi, anksiolitici / i nastavlja dalje psihijatrijsko ambulantno praćenje uz suportivnu psihoterapiju ali i edukaciju o bolesti kako bi se postiglo bolje razumijevanje poremećaja, prepoznavanje ranih simptoma pogoršanja ali i postigla adekvatnija adaptacija na bolest koja uključuje doživotno svakodnevno uzimanje tiroksina i redovite kontrole.

Neugodna hipertireoza i njeni simptomi

Drugo najčešće oboljenje štitnjače – hipertireoza, stanje je suprotno hipotireozi. Posljedica je brojnih procesa od autoimunih zbivanja, upale (subakutni i kronični tiroiditis) ili tumora što dovodi do prekomjernog stvaranja i izlučivanja hormona štitnjače. Često potaknuto stresom, trudnoćom, zračenjem vrata ili težom infekcijom, dolazi do stvaranja protutijela specifičnih za vlastite tireocite (stanice štitnjače), koja djeluju poput TSH – stimulirajući štitnjaču na pojačano stvaranje i lučenje T3 i T4. Hipertireoza može nastati i uslijed povećanog unosa joda, dugotrajnog, prekomjernog uzimanja sintetskih hormona štitnjače (u sklopu liječenja hipotireoze). Najčešće se javlja u žena (5 puta češće nego u muškaraca) u dobi od 20-40 godina, a glavni uzrok (u 70-80% slučajeva) jest Basedow-Gravesova bolest odnosno difuzna toksična guša.

Produženje stresa i emocionalne traume često su spominjani etiološki bitni faktori koji prethode  razvoju hipertireoze. Iako hipertireoza može slijediti neki od ovih stresnih događaja, isto tako se ne može isključiti mogućnost da su upravo emocionalna labilnost i uznemirenost primarno posljedica početne faze tiroidne hiperaktivnosti, kao dijelić koji se prezentira prije potpune manifestacije hipertireoze kao takve.

Glavni tjelesni simptomi hipertireoze su:

• stalna tjelesna napetost, razdražljivost, nemir,
• tremor (drhtanje ruku, osjećaj “treperenja” tijela)
• pojačano znojenje, crvenilo lica,
• oznojeni, vlažni dlanovi i koža, nepodnošenje topline
• povišen krvni tlak, tahikardija (ubrzan rad srca)
• gubitak tjelesne težine
• dvoslike, smetnje vida, izbuljene oči/egzoftalmus/povlačenje kapaka
• opadanje kose, ubrzan rad crijeva, učestala stolica
• malaksalost
• guša (povećana štitnjača), osjećaj “knedle” u grlu, pritisak u vratu.

Psihičke smetnje vezane uz hipertireozu:

• izrazit anksioznost i napetost, logoreja
• emocionalna labilnost, fluktuirajuća depresija
• iritabilnost i razdražljivost, impulzivnost,
• psihomotorni nemir, agitacije, verbalne i fizičke agresije
• prenaglašena osjetljivost na buku
• nesanica
• smetenost, konfuzija, smanjena sposobnost koncentracije, poremećene pažnje i otežanog pamćenja, dezorijentacija te dezorganizirano ponašanje, što imitira simptome demencije
• psihotične reakcije sa sumanutim ideje proganjanja, propasti, delirantna stanja.

Osobe sa hiperaktivnom štitnom žlijezdom mogu patiti od izrazite anksioznosti, stalne i pretjerane zabrinutosti, iritabilnosti psihomotornog nemira i dezorganiziranog ponašanja, izrazite osjetljivosti na buku što uz tjelesne simptome koji ju prate često imitira simptome generaliziranog anksioznog poremećaja, socijalne fobije, paničnog poremećaja. Ujedno raspoloženje može varirati od izrazito povišenog sa psihomotornim nemirom i impulzivnošću, logorejom, nesanicom  te imitirati maničnu epizodu bipolarnog afektivnog poremećaja. U drugim slučajevima raspoloženje ide do druge krajnosti, jer stalna tjelesna hiperaktivnost, psihička napetost i anksioznost, nesanica  dovode do osjećaja potpunog iscrpljenja, sniženog raspoloženja, malaksalosti, manjka energije, kognitivnog i funkcionalnog zakazivanja, dezorganiziranog ponašanja. U ekstremnim situacijama se ove smetnje raspoloženja mogu prezentirati i uz psihotičnu dekompenzaciju sa gubitkom uvida u realitet, sumanutim paranoidnim idejama, idejama grandioznosti ili krivnje, odnosno delirantnim epizodama sa halucinatornim proživljavanjima /kod tireotoksične krize/. 

Liječenju hipertireoze pristupa se – ovisno o uzroku – na nekoliko načina ovisno o nastanku: lijekovima (tireostatici propiltiouracil i tiomidazol) koji sprečavaju proizvodnju vlastitih hormona štitnjače, acetilsalicilnom kiselinom i prednizolonom u slučaju upalne etiologije, radioaktivnim jodom ili operativnim zahvatom. U nekim slučajevima se promjene i spontano povlače uz obavezno praćenje hormonalnog statusa ali i po potrebi beta-blokatore i/ili verapamil i kardiotonike. Kod dijela bolesnika se vrlo racionalno uvodi psihijatrijska terapija /anksiolitici, hipnotici, po potrebi antipsihotici/ te se nastavlja dalje psihijatrijsko ambulantno praćenje uz suportivnu psihoterapiju ali i edukaciju o bolesti kako bi se postiglo bolje razumijevanje poremećaja, prepoznavanje ranih simptoma pogoršanja ali i bolja suradnja sa osobljem usvajanje tehnika relaksacije i eventualno uključivanje u psihoterapiju/ kogniitvno-bihevioralnu, grupnu dinamsku/.

Simptomi poremećaja funkcije štitnjače – zaključak

Smanjena aktivnost štitne žlijezde vodi u progresivni gubitak interesa i inicijative za svakodnevne aktivnosti, razvoj sniženog raspoloženja do depresije sa psihotičnim elementima, odnosno do ozbiljnih usporavanja mentalnih procesa, gubitak memorije za recentne događaje, općenitog intelektualnog propadanja, što može dovesti i do kliničke slike slične demenciji odnosno do ozbiljnih oštećenja mozga. Kod djece može dovesti do poremećaja razvoja centralnog živčanog sustava i ozbiljnih oštećenja mozga, odnosno usporenja i poremećaja sveukupnog psihomotornog razvoja.

Osobe sa hiperaktivnom štitnom žlijezdom mogu uz tjelesne simptome patiti od izrazite anksioznosti, emocionalne labilnosti, impulzivnosti, razdražljivosti, iritabilnosti psihomotornog nemira i dezorganiziranog ponašanja te izrazite osjetljivosti na buku ali i fluktuirajuće depresije sa nesanicom i gubitkom apetita. U ekstremnim situacijama se smetnje mogu prezentirati u vidu psihotične dekompenzacije sa gubitkom uvida u realitet, sumanutim paranoidnim idejama, idejama grandioznosti ili krivnje ali i delirantnim epizodama sa halucinatornim proživljavanjima.

Liječenje uključuje redovite kontrole hormonalnog statusa i endokrinologa te lijekove ovisno o prirodi osnovnog poremećaja kako bi se postigla u najboljem smislu eutireoza, a sa psihijatrijske strane ambulantno praćenje, psihoterapijski suport uz racionalno uvođenje psihofarmaka ovisno o prezentiranoj kliničkoj slici.

Literatura

• Vrhovac B. i sur: Interna medicina Štitnjača, 1239-1253,  Naprijed, Zagreb, 1997.
• Begić D. Psihopatolgija , Paradigme(modeli) u psihopatolgiji, Psihoendokrinologija, 57-58, Medicinska naklada, Zagreb, 2011.
• Gregurek R. i sur: Suradna i konzultativna psihijatrija, Školska Knjiga, Zagreb 2006.